چگونه می توان از خلق، بسوی حقتعالی مسافرت نمود ؟
این مسافرت ببدن و پیمودن جاده و رسیدن بمکان جسمانی نیست ،بلکه پیمودن راه باطن و رسیدن بسر حد عبودیت و ربوبیت است و مسافر نفس آدمی است و مقصد وصول ببارگاه احدیت است و زاد و توشۀ این سفر تقوی.
منسوب بشیخ بهائی است که فرموده:
نیست جز تقوی در این ره توشه ای                                              نان و حلوا را بنه در گوشه ای
نان و  حلوا  چیست جاه  و  مال  تو                                               باغ و راغ و حشمت و اقبال تو
نان  و  حلوا  چیست  این  طول  امل                                             وین غرور نفس و علم بی عمل
نان و حلوا چیست گویم با  تو فاش                                               این همه سعی تو از بهر معاش
نان و حلوا چیست فرزند و زنت                                         او فتاده همچه غل در گردنت
و مرکب سواری او محبت بحق و اسلحه برای دفع دشمن توجه به حقتعالی و یاد او است و جاده پر خطری که بایستی سیر نماید تا بسر حد مقصود برسد دره و کوه و پرتگاه و منازل بی شمار دارد و مسافر بایستی خود را کاملاً مسلح نماید بیاد حقتعالی و علی الدوام از وی استعانت بجوید و گرنه هرگز نتواند بار خود بمنزل رساند.
بعض عرفاء گفته اند: بین بنده و خدای تعالی ده منزلست و هر یک از آن را ده مقام است و هر یک از آن مقامات ده درجه دارد اول آن ها (یقظه) یعنی بیداری از خواب غفلت و آخر آن ها رسیدن بمقام شامخ (توحید) یعنی رؤیت وحدت حقتعالی در مظاهر موجودات بلکه مجاهدۀ با نفس آدمی را بجائی می رساند که ممکن است بجز خدا نبیند یعنی چنان مستغرق می گرددکه در مقابل عظمت وجود حقتعالی موجودات هیچ می نمایند چنان چه (در سوره حج آیه 60) اشاره بهمین مطلب فرموده ( ذلک بان الله هو الحق و ان ما یدعون من دونه هو الباطل) یعنی بدرستی که خدا او است حق و حقیقت و ثابت و آن چه را که غیر از او می خوانند جمله هیچ و بیهوده است.
ره عقل جز پیچ در پیچ نیست                                          بر عارفان جز خدا هیچ نیست
سعدی علیه الرحمه گفته:
رسد آدمی بجائی که بجز از خدا نبیند                               بنگر که تا چه حد است مکان آدمیت
و بعض دیگر مقامات را هفتاد و یک هزار و بعضی بیشتر و بعضی کمتر شمرده اند، شیخ عطار در منطق الطیر مراحل را هفت شمرده چنان چه گفته:
هست   وادی   طلب   آغاز   کار                                       وادی عشق است از آن پس بی کنار
پس  سیم  وادی  از  آن  معرفت                                       هست چهارم  وادی   استغنا   صفت
هست پنجم  وادی  توحید   پاک                                       پس  ششم  وادی   حیرت  صعبناک
هفتمین  وادی  فقر است  و   فنا                                      بعد از  این  وادی  روش نبود  تو را
در کشش افتی روش کم گرددت                                       گر بود   یک   قطره    قلزم   گرددت
بلی اختلاف آنان ناشی از مراتب استعداد و استکمالات راه روان بسوی حق می باشد.
بعضی چنانند  که جذابیت و محبت خدائی بطوری ایشان را فرا گرفته و مجذوب حق گشته اند که قبل از آن که متحمل مشقت ریاضت و عبادت گردند انوار الهی در قلب آن ها پدیدار گشته و آثارخدائی را در عالم کون مشاهده می نمایند ولی این قسم از مردمان خیلی کم یابند.
و بعض دیگر این طور نیستند ، بلکه ابتداء چشم و گوش آنان را پرده تاریک طبیعت فرا گرفته و در بر طرف کردن آن بایستی زحمت و مشقت بار گران ریاضات و عبادات را محتمل گردند تا آن که پس از زحمات بی اندازه پردۀ ظلمانی را پاره کرده و بمقام مشاهده برسند ولی این جماعت هم بالاخره مجذوب حق می گردند و فضل و احسان او دست آن ها را می گیرد و از این آب و گل طبیعت و این گرداب پر بلاء دنیا بساحل نجات رهبری می نماید لکن نخستین بایستی زحمات و مشقاتی را متحمل گردند تا آن که استعداد حضور پروردگار را پیدا نمایند و این که گفته اند ( بسوی خدا راههائی است بعدد نفوس خلایق) اشاره باین است که هر کسی را راه مخصوصی است بسوی حق که بایستی بهمان راه طی طریق نماید و آن راه سرّ باطن و قلب است نه راه ظاهر، زیرا که راه ظاهر برای تمام مردم راه شریعت است که ماها موظفیم اعمال و افعال و کردار و رفتار خود را بر طبق همان ناموس اسلامی قرار دهیم و اگر برأی و سلیقۀ خود در این راه قدمی برداریم البته گمراه خواهیم شد.
بلکه ما مسلمانان اگر روش الیاء و ائمه دین را سرمشق خود قرار دهیم و از جاده تقوی منحرف نگردیم و شرافت و دین خود را بدنیا نفروشیم و قوای عقل و فکر و اراده و محبت و خلوص نیت را برای پیمودن این راه و سعادت جاودانی بکار بریم البته ظفر یاب خواهیم شد.
و مقصود از راه سرّ و باطن طرق قلب است بسوی حقتعالی و هر انسانی که بخواهد در این طریق قدم گذارد اول بایستی زنجیر شهوات حیوانی را از پای عقل خود بیرون آرد و گر نه پیش رفتن برای وی سخت ، بلکه محال بنظر می آید.
آیا به چه طریقی باید این راه را پیدا کرد  و در وی سلوک نمود ؟
اول مرحله این طریق طلب است و طلب دو شعبه دارد: یکی دانستن بدلیل، و دیگری شناختن وجدان، مرحله دوم تهذیب اخلاق ، مرحله سوم پدید شدن احوال، مرحله چهارم شوق و اضطراب، مرحله پنجم عشق و محبت، مرحله ششم سکر و حیرت، مرحله هفتم فناء و بقاء ، مرحله هشتم توحید.
چنانچه گفته شد در تعداد مراحل ترقی و تکامل اختلاف بسیار است هفت و هفتاد و هفتصد و هزار و کمتر و زیادتر گفته شده ، لکن اصل همۀ آن ها همین مراحل فوقست و باقی درجات و شعب آن ها می باشد. زیرا که انسان بعد از آن که بخود آمد و از خواب غفلت بیدار گردید اول قدم او این است که در مقام طلب بر می آید.
طلب ای عاشقان خوش رفتار                                          طرب ای نیکوان شیرین کار
تا آن که (بعلم الیقین) بداند که وی را خالقی و صانعی هست و بدلیل عقل و نقل صفات کمالیه را ثابت می گرداند. و مادامی که خود را بمألوهیت و عبودیت نشناسیم هرگز خدا را بالوهیت و ربوبیت نتوانیم شناخت و بعد از آن که دانستیم که مألوهیم و برای ما اهلی است متصف بتمام صفات کمال و منزه از جمیع نقائص ممکنات در طلب جستجوی آن فرد یکتای بی همتا بر می آئیم و چون بظاهر راهی بسوی او نداریم و خط راه ما منحصر بسیر و سلوک باطن و شناسائی بقلب است بایستی چشم قلب را بینا کنیم و گرد و غبار و خاک و خاشاک آرزو و آمال طبیعی را از جلو چشم عقل پاک نمائیم و دل و قلب را از صفات بهیمی شست و شوی دهیم و وی را باخلاق روحانیین آشنا سازیم تا آن که بتدریج حالات نورانی و ترشحاتی از منبع فیض سبحانی حاصل گردد و شاید بهمین مطلب اشاره دارد کلام پیغمبر صلی الله علیه و آله  در آن حدیث مشهور فرمود: ( ان لله فی ایام دهرکم نفحات الا فتعرضوا لها) .
و بعد از آن که شخص سالک را ذوقی حاصل گردید یعنی پس از آن که قدری آشنا شد شوق و اضطراب در وی پدید می گردد تا آن که این شوق بحد محبت و عشق می رسد. و وقتی آن عشق و محبت بحد کمال رسید آن جذابه الهی او را بمقام وحدت می رساند، وقتی که بمقام وحدت رسید حالت سکر و حیرت او را دست می دهد تا آن که برسد بجائی که خود و دیگران در نظر وی هیچ نباشند فقط یک حقیقت وحدانی بیند که بتمام ذرات عالم وجود احاطه دارد.
هم توئی ای قدیم فرد اله                                                            وحدت خویش را دلیل و گواه
شهد الله بشنو  و تو  بگو                                                            وحده     لا     اله       الا    هو
اینست مقصود از (فناء) و (بقاء).
حال بیاری خدای متعال مختصری از این مراحل هشت گانه مذکوره را گوش زد مطالعه کنندگان محترم می نمائیم که اگر کسی وارد این مراحل شد و در نردبان ترقی درجات صعود و تعالی را پیمود یادی از این فقیرۀ بینوا بنماید و بدعای خیری شادم فرماید.
.....................................................
(1)- یوسفی یوسف بیا از چه  برون                                تا    عزیز    مصر    ربانی     شوی                               
وارهی از جسم و روحانی شوی
(2) آن امانت کاسمانش  بر    نتافت                                  و ز  قبول او   زمین   هم    روی    تافت
در دل    یک ذره    مأوی      می کند                                 در   درون         حبه       جا    می کند
آنچه مطلوب جهان شد در      جهان                                  هم تو  داری   باز   جواز   خود    نشان
من عرف  زین  گفت   شاه      اولیاء                                  عارف   خود  شو   که   بشناسی    خدا
(3) ای نسخۀ اسرار الهی  که    توئی                               وی   آئینۀ   جمال   شاهی    که     توئی
بیرون ز تو نیست هر چه در عالم هست                            از خود بطلب هر آنچه خواهی که   توئی
(4) ای دوست بدان مرتبه و پایۀ خود                                  بر باد    مده    عمر    گرانمایۀ       خود
خواهی که شوی اهل سعادت چو هما                              بر جیفۀ دنیا مفکن    سایۀ   خود
(5) گوش خر بفروش و دیگر گوش خر                                 کین سخن را در نیابد گوش خر (مثنوی)
(6) یوسف حسنی تو این عالم چه چاه                             وین  رسن    صبر    است  از   امر   اله
یوسفا آمد رسن   در   زن  تو   دست                                از رسن  غافل   مشو ببکه    شده   است
حمد  لله    کاین     رسن     آویختند                                 فضل    و    رحمت    را  بهم   آمی ختند
در رسن زن دست بیرون رو ز چاه                          تا          ببینی          بارگاه        پادشاه
تا     ببینی   عالم      جان      جدید                                 عالمی         پس       آشکار        ندیدید
(7) ای مرغ  دلت  گشته  مقید  بقفس                              کامل  نشوی   تا  نکنی   ترک      هوس
گر  مستی  خویشتن  حجابت  نشود                                دائم   نظرت   بذات   حق    باشد  و  بس
(8)- آدمی دید است و باقی پوست است                           دید  آن   باشد   که   دید   دوست   است
(9)- توئی که مظهر ذات صفات انسانی                             بملک  صورت  و معنی  تو عرش رحمانی
کتاب جامع آیات کائنات توئی                                           از آن که  نسخۀ   لا ریب   فیه   را   جانی
تو راست با همه انسی از آنکه تو همه ئی                         از   این  سبب تو   مسمی   اسم    انسانی
اگر بکنه کمال حقیقت برسی                                           ز  خویشتن  شنوی   آن  صدای سبحانی

(10)- نفخت فیه من روحی شنیدم شد یقین                     بر من این معنی که مازان وی  و  او  زان  ماست